Lên đồng - Truyền thuyết, tín ngưỡng và sự thật

Nếu vị nào đã từng đi xem "lên đông" sẽ không còn lạ gì với hình ảnh một "cô đồng - cậu đồng" trang phục loè loẹt nhẩy múa trong tiếng nhạc í a í ới... thi thoảng hứng chí lên thì ngài cầm một mắn tiền ngài tung ra cho bà con và các đệ tử của ngài. Tiền đó là lộc thánh đó, lần đầu tiên nhận tiền cho từ tay thánh mẹ tôi nói với tôi là "đừng có tiêu đi để trong ví lấy may, một miếng lộc thánh bằng một gánh lộc trấn." (sự thật là tôi tiêu béng mất lúc nào cũng chẳng thể nhớ được.).

Thủ tục diễn ra một buổi hầu cũng khá vòng vèo. Đầu tiên là cô đông phải đọc kinh (kinh phật thì phải) sau đó thì sác định danh sách các giá hầu sẽ hầu, tiếp theo đó thay quần áo của giá hầu đó vào rui phủ tấm khăn đỏ lên đầu và teng teng tèng nhạc "hát văn" nổi lên và phải hát đúng bài của giá hầu đó vì mỗi giá có một bài riêng biệt. Kết thúc giá hầu là khi ngài thăng thường đánh dấu bằng câu hát "xe loan thánh giá hồi cung" ấy ngài thăng rồi đấy. OK lại thay quần áo hầu giá tiếp theo cứ thế cho đến hết danh sách định hầu. Tất nhiên phải hầu theo thứ tự từ lớn đến bé.


Cũng giống như mọi loại tư tưởng khác "Lên đồng" cũng có thế giới quan của nó. Đại khái theo tôi hiểu thì triết lý nhà phật giảng rằng thế giới gồm ba giới là trời, nhân gian và địa phủ. Vị giáo chủ tối cao của ba giới này là sir "Thích Ca Mầu Ni" tức là đức ngài phật tổ. Người chia cho các vị khác thay ngài điều hành các giới, trên trời thì có Ngọc Hoàng, địa phủ thì có Diêm Đế. Còn nhân gian thì chẳng thấy nói là chia cho ai cai trị. Chính vì thế con người ở nhân gian mới nảy sinh ra lắm chuyện. Đây cũng là cái cớ để có thể đặt vị trí của lên đồng vào chỗ còn thiếu này, có lời rằng: "Nhân gian chụi sự chi phối của trời của đất và các thánh thần... !"


Theo lời các tiền bối nói lại thì xuất phát điểm của "Lên Đông" là tín ngưỡng thờ mẫu của người Việt cổ sau đó trong sự dung hoà với đạo phật mà hình thành nên sự lý giải khá hợp lý và tất nhiên có gắn liền với cả những truyền thuyết lưu truyền trong dân gian mà hình thành nên một hệ thống ban bệ đồ sộ lên đến 36 giá hầu. Ở đây mỗi giá là tương ứng một vị thánh nhân được dân gian tôn kính như Đức ông - Trần Hưng Đạo, ông Hoàng Mười, ông Hoàng Bẩy, Cô Bơ, Cô Chín...


Trong tất cả các giá hầu thì to nhất uy quyền nhất là "Đức ông". Đây cũng là giá hầu mà ngài ít về nhất cũng như là nhân vật duy nhất mà chính sử ghi nhận là có tồn tại. Trần Hưng Đạo hiệu là Quốc công tiết chế hưng đạo đại vương. Ngài là con trai của Trần Liễu (Trần Liễu là anh trai của Trần Cảnh - vị vua đầu tiên của triều Trần và là chồng của Lý Chiêu Hoàng). Theo sử chép thì ngài là người làu thông kinh sử hiểu biết lý số. Nói cách khác ngài là người "Trên thông thiên văn dưới tường địa lý". Còn theo truyền thuyết thì Ngài là thánh nhân - tu đạo và có phép thuật.


Phần lớn những giá còn lại đều là những gia tướng hay môn khách trong phủ của Trần Hưng Đạo. Tương truyền ông là người rất rộng rãi biết trọng người tài nên trong nhà lúc nào cũng có vài trăm môn khách theo trợ giúp. Vì thế hẳn nhiên "Đức ông" chính là giá hầu tối cao của giới hầu đồng.

Theo đó các giá hầu theo sau có những chức năng chuyên biệt khác nhau và mỗi vị đều có những đặc điểm tính cách riêng. Chẳng hạn giá "Ông Hoàng Mười " theo truyền thuyết thì ông vốn dĩ xuất thận từ một nhà nho nên gương mặt gầy, gò má cao, ông coi sóc việc học hành thi cử đèn sách nên là con cái vị nào đi thi thì đi lễ ông, ông độ cho. Còn ông Hoàng Bẩy thì xuất thân là địa chủ nên cũng nhiễm cái thói sấu của địa chủ là mê con hát (hát ả đào) và nghiện thuốc phiện ông chăm lo ghi chép việc tâm đức của nhân gian, Cô Bơ hình như cô là gái dân tộc thì phải nói chung là cuộc đời cô nhiều oan trái nhưng vẫn gác việc riêng giúp dân giúp nước chống giặc... Phần lớn cách giá này được tôn kinh vì họ là những anh hùng có công trong các cuộc kháng chiến chống quân Nguyên của nhà Trần và được nhân dân ghi nhận và lập đền thờ.


Theo thói thường mỗi một bà đồng hay cậu đồng tựu trung là những người "nặng căn nặng quả" họ là những người hợp với tính cách của các giá trong đó có một căn nặng nhất là căn chính ngoài ra còn những căn khác. Một người năng căn mà phải hầu đồng cũng có nhiều loại. Có người bình thường thì chỉ khi lên đông thì ngài mới về, có những người hợp quá (có thể hiểu là ngài đó rất thích người này) thì ngài về thường xuyên không cần hương khói đền đuốc ngài về nhập như thường - lúc nào ngài cũng ngự trong người. Nói chuyện nghe thì thấy cũng thường thường vô hại những mà cái gì cũng thế hay giở lẫn lộn. Giả sử tôi là BOY rõ rằng 100% tôi phải căn của ông Hoàng Mười, Hoàng Bẩy.. thì không sao nhưng mà vô phúc tôi mà dính vào căn của mấy bà cô như là cô Bơ, cô Chín.. thì lúc đó chỉ có 30-60% tôi còn là tôi nữa thôi :(.


Cũng nhiều chuyện oái oăn trong cái nghề hầu thánh này. Là thánh thì ngài hay chấp, hay tự ái, hay hành hay hạ ... thôi thì đủ chuyện. Rồi cô đồng nhưng lại nặng căn cậu, cậu đông nhưng lại nặng căn cô thế là đành chấp nhận sống cả cuộc đời dở dở ương ương chẳng đâu vào đâu chỉ vì chót mang cái nghiệp hầu thánh vào mình... Những người này được tôn làm "thầy" vì diễn giải ra sẽ là "thầy đồng" vừa dài dòng lại có vẻ bất kính nên gọi là "thầy". Một thầy thì không phải đơn giản đi hầu đồng nhẩy múa theo nhạc và mén tiền cho thiên hạ thì sẽ là thầy. Muốn làm thấy thì phải có đệ tử, muốn thế thì phải tư vấn chỉ bào cúng bái lễ lạp đủ thứ chuyện trên đời. Nào là ma chay, cưới xin.., thi cử, chức tước.., ngày tốt, giờ tốt.., mộ phần... Con người có bao nhiêu cái tham vọng tốt đẹp thì thầy phải thoả mẵn hết thảy mọi cái đó và cái khó nhất cho thầy chính là chuyện đệ tử xin thầy hỏi thánh về tương lai của đệ tử. Chính vì thế thầy cũng được chia làm năm bẩy loại thầy. Thầy "xịn" thì thầy nhất thiết phải có kiến thức về chuyên môn (giá hầu) cái chuyên môn này phải sâu để hiểu và lý giải các sự việc sao cho thật logic với lý thuyết đã có và cái sự thể của đệ tử. Ngoài ra thầy còn phải hiều nho nhe đọc thông viết thạo chữ hán, hiều biết dịch lý, tướng số tử vi, phong thuỷ, bùa chú, bói toán ... tóm lại để đạt đc chình độ là thầy xịn thì cơ bản đó phải là người lao động trí óc và có những năng lực hơn người thực sự. Nếu đem kiến thức mà một thầy xịn tích luỹ được ra biên soạn thành một giáo trình cũng có thể nó lên đên 5 năm đại học :D.


Con đường chở thành thầy hầu đồng cũng lắm gian chuân nhưng theo thiên hạ đồn thổi thì phần lớn những người năng căn mà phải ra hầu thì nhất thiết phải hầu thì làm ăn mới khá được. Đầu tiên là cái lễ khai đền mở phủ - ấy là cái lần đầu tiên hầu đồng. Phải chọn một thầy cao tay hơn mình tức là có thâm niên hơn đưng ra chủ chì phủ một tấm khăn đỏ lên rồi tung khăn mở phủ để người kia bắt đầu nhẩy múa như vậy coi như chính thức mở phủ - đông nghĩa với việc từ này về sau hầu mà chẳng cần ai tung khăn ra mà tự mình tung lấy chứ không phải là có chỗ thờ tự thì mới là mở phủ. Thủ tục là thế nhưng mà kinh phí thì sao ? Cái vụ kinh phí mới kinh khủng phải mua sắm quần áo hầu, sắm lễ, thêu người hát... mèng mèng cũng vài trục triệu. Gặp phải người nhiều tiền thì cũng vài trăm triệu... Mỗi năm tết đến xuân về thì cũng là vào vụ hầu của các thầy. Nổi tiếng nhât là hội "Phủ Dầy" ở Nam Định chỉ tính riêng mỗi vụ hầu việc thêu chỗ, thêu ban nhạc tiên hầu... thì Phủ Dầy cũng thu hằng tỉ đồng (theo tôi biết cách đây đã vài năm còn gần đây chắc phải hơn).


Thật ra tôi là người vô thần - không hoàn toàn. Tin tưởng một cách có lý trí chứ không tin một cách mù quáng, đôi khi có những hiện tượng mà ta không thể giải thích được thì nên nhìn nhần một cách tôn trọng. Những cũng lắm thầy lợi dụng tới mức quá thể đáng chẳng thể chấp nhận mà vẫn có người tin. Tôi đi xem bói không nhiều nhưng cũng chẳng đâu vào đâu cả 90% các thầy thấy tôi thì tắt điện tôi cũng chẳng chê thầy, 10% còn lại thì chỉ nhìn tôi cười... ???.


PS: Chút hiểu biết nông cạn.